Eli Bey Huseynzade

TURAN ve turkculuk mefkuresinin banisi

http://az.wikipedia.org/wiki/%C6%8Fli_b%C9%99y_H%C3%BCseynzad%C9%99


Ali bey Huseynzade haqqinda WIKIPEDIA melumati

KIMDIR ELIBEY HUSEYNZADE



Elibey Huseynzade Azerbaycan romantizminin esas numayendelerinden biridir. O, gorkemli filosof, boyuk muteffekir, taninmis yazici ve sair, meshur hekim, benzersiz publisist ve tercumeci kimi genis sohret qazanmisdir. Elibey Huseynzade Azerbaycanda ve Turkiyede turkculuk ideologiyasinin esas yaradicisidir. Musteqil Azerbaycanin dovletcilik ideologiyasinin esasini teskil eden “turklesmek, islamlasmaq ve avropalasmaq” telimi de Elibey Huseynzadeye mexsusdur.
Coxcehetli yaradiciliq fealiyyetine malik olan Elibey Huseynzade her seyden qabaq sairdir. Romantik sairin “Nur ve Cahil”, “HaliVeten”, “yurdqaygisi”, “Kelebek”, “Arslan agzi” kimi serlerinde millet, Veten ve azadliq motivleri qabariq ifade olunmusdur.Elibey Huseynzadenin hali Veten seri dogma Vetenin istiqlalina yuksek vetendasliq munasibetinin poetik sekilde menalandirib.
Elibey Huseynzadenin fealiyyetinde publisistika xususi yer tutur. O Azerbaycanda ve Turkiyede dovri metbuat sehifelerinde cap olunmus cox sayli meqalelerin muellifidir.Onun publisistikasi daha cox elmi ve siyasi xarakter dasiyir.”Heyat” qazetinde 1905- ci ilde derc olunmus “Turkler kimdir ve kimlerden ibaretdir?” meqalesinde boyuk bir erazide yasayan turk xalqlarinin derin esaslandirilmis elmi tesnifati verilmisdir.Fiyuzat jurnalinin vasitesi ile oxuculara catdirilmis “Qirmizi qaranliqlar icerisinde yasil isiqlar”, “Mecnun ve Leylayi Islam”, “Nicat mehebbetdendir” meqalelerinde Elibey Huseynzade edalet ve hurriyet carcisi kimi cixis edir.O yazir: “ Zelaleti- kusur de bununla bir memleket edl ile baqi qalacagi kimi, edl olmayan bir olke islam namine hamil olsa da beqatezir olmaz.Edl olursa huriyyet de olur, huriyyet olursa mehebbet ve mevdet de olur”.
20-ci esrin evvellerinde Azerbaycanin ictimai fakir tarixinde mustesna fealiyyeti ile secilen Elibey Huseynzadenin zengin irsi bu vaxta qeder oyrenilmemisdir.
Melum oldugu kimi, o, uzun iller Turkiyede yasayib-yaratmisdir.Buna baxmayaraq muteffekir yazicinin coxsaxeli yaradiciligi Azerbaycanla six bagli olmusdur.
Elibey Huseynzade Azerbaycanda yasadigi qisa muddet erzinde(1905-1910) Bakinin dovri metbuatinda kulli miqdarda ictimai, siyasi, edebi-tenqidi movzuda meqale, ser, hekaye ve dunya edebiyyatindan tercumeler cap etdirmisdir.Lakin melum sebebler uzunden hemin edebi irs toplanib kitab seklnde cap olunmamisdir.
Eli bey Huseynzade muselman xalqlarini ayiltmaga, onlarda milli suuru oyatmaga calisirdi.O gosterirdi ki, cehalet ve nadanliq, esaret ve istibdad muselman ve turk xalqlarini parcalayir, daxili ve xarici zulmkarlara qarsi mubarizede quvvelerini zeifledir, menevi birliyini pozur.
Mehz bu ideyalara goredir ki, Elibey Huseynzade yaradiciligi bu gun de oz ecazkar tesir quvvesini, aktual me muasirliyini itirmemisdir.
SIYASETI-FIRUSET
Siyaseti-firuset eseri tekce ideya zenginliyi ve siyasi keserliliyi etibarile deyil, qurulusu, movzusu, janr ve yazilis formasinin orijinalligi etbiarile de ferqlenirdi.Bu eser 1908-1910- cu illerde Azerbaycan dovri metbuati sehifelerinde tefriqe seklinde derc olunan otuz ocerkden ibaretdir.
Eli bey Huseynzade yaradiciliginin zirvesi hesab olunan siyaseti firuset 20- ci esrin evvelerinde azerbaycan ictimai siyasi, bediii fdikrininn ensiklopediyasidir.Eser mezmun ve qurulus etibarile qaldirdigi social, soyasi problemlerin serjhinde aciq publicist tehlile, polemic seciyyeye, ezop usuluna, satiric pamphlet xususiyyetlerinwe malik oldugundan onun janri traktat kimi mueyyenlesdirilmisdir.Eserin esas movzusu: umummuselman ve umumturk xalqlarinin azadliq ve istibdad problemidir.Itimai, soyasi meraminin esaslandirmaga calisan muellif cox esirlik Iran ve Azerbaycan tarixine muraciet etmis ve bu tarixi iki dovre bolmusdur.Birinci dovre Iranin en qedim dovrlerinden esatiri pisdadiyyan sulalesinin ilk hokumdari keyumersden 19- cu esre qacar hokumdarinin hakimiyyatine qederki dovr daxildir.Bu dovrun tarixi hadiseleri ve tarixi sexsiyyetleri fonunda Iran ve Azerbaycanin azadligi, butovluyu ve istiqlaliyyeti ugrunde mubarizeye aparan turk hokumdarlarinin, fatehlerinin qehremanliq fealiyeti idealize olunusdu.Ikinci dovre 19-cu esrden baslamis 20-ci esrin evvelerine qederki, teni qacar hokumdarinin hakimiyyeti illeri daxildir.Bu dovrun tarixi hadiseleri fonunda muellif Iran istibdadinin ve musteleke esaretinni ifsasini vermisdir.Istibdadin ifsasi, azadligin terennumu Elibey Huseynzadenin butun eserlerinde oldugu kimi, murekkeb ve ictimai siyasi munderice ile dolgun “Siyaseti-firuset” adli irihecmli eserinde butun derinliyi ve coxcehetliliyi ile bir kull halinda tezahur olunmusdur.Milli azadliq herekatinin boyuk bir merheleseni eks etdiren bu eserde edibin esas tenqid hedefi esrin evvelerinde birinci Rus inqilabinin tesiri ile oyanan Serq xalqlarinin milli azadliq herekatina qarsi carizmin yeritdiyi mustemlekecilik siyaseti idiEserde milli esarete qarsi keskin etiraz baslica olaraq iki movzunun: Iran inqilabi terennumu ve Iran mutleqiyyetinin zulm ve cehaletinin tenqidi fonunda verilmisdir
Muellif hemin movzulari vahid movzu, yeni carizmin mustemlekeciliyinin ifsasi sujetinde birlesdirdiyinde , bu ifsani da bir ad altinda- Pruskevic obrazi ile teqdim etmisdir.Bu da tesadufi deyildir.Cunki Pruskevic o zaman car Rusiyasinin en nufuzlu sovinist dovlet xadimlerinden idi.O mehkum xalqlarin milli azadliq herekatina qarsi mubarizede eksinqilab cebheye rehberlik edirdi.Elibey Huseynzade qudretli senetkarliga mexsus satirik uslub vasitesile Pruskevic obrazinin inkisaf etdirmisdir.Eserde Pruskevic oyanan xalqi casdiran, onun inqilabi quvvelererini parcalamaga calisan, bu yolda her cur hiyleye el atan, car dumalarini “sink qebilinde canbazxanaya” donderen bir terentebaz (oyunbaz) kimi tesvir olunmus, gah “qanuni-esasi ismini sosial demokratlara unutdurmaq ucun heveslerini beyaz qarlarla , qan donduran soyuqlarla, teskin etmek” ucun Sibire surgunlere gonderen bir cellad, gah da “sive ve lisan”, “din ve mezheb”, “huquqi-siyasi ve mulki –musavat” teleb eden “milletlerin insanliqlarini unutdurub”, “bir-birleriyle qovga etdiren”, onlari “xov ve dehsete”, hipnoza ducar eden bir sovinist , qaraguruhcu car memuru kimi ifsa ve inkar edilmisdir.
Elibey Huseynzade eserde Pruskevicin ifsasini on plana cekmekle oxucunu dovrun ictimai siyasi veziyyeti, mehkum xalqalarin faciesi ile uzlesdirir.Edib siyasi azadligi yalniz oz xalqi ucun deyil, “ta umuri-siyasiyyeye qarisib edalet telebinde bulunan” Moskva, Peterburq zehmetkeslerinden baslamis “Polsa kralligi” ugrunda mubarize aparan polyak xalqlarina qeder esaretde yasayan, huququ tapdalanan butun xalqlar, butun insanlar ucun isteyirdi.
“ Ay haray, butun Qafqaz ehli dexi seyahete hazirlaniyor.”Burada butun Qafqaz ehlinin seyahete hazirlasmasi ile elaqedar cekilen haray o zaman Simali ve Cenubi Azerbaycanda bas veren inqilaba isare idi.Bu “haray”, edibin yaradiciliginin esas ideali- vetenin butovluyu, xalqin butovluyu ugrunda mubarizeye cagiris idi.Elibey Huseynzade Cenubi Azerbaycan inqilabina boyuk umidle baxirdi.Cunki zengin milli enenelere ve yeni dovrun genis imkanlarina esaslanan bu inqilabin hec bir dovrde indiki qeder yeni mezmunu olmamisdir.Edibe gore 1905-1911-ci iller Iran inqilabinin ictimai, siyasi heyatda yaratdigi yenilik, milli-azadliq ideyalarinin bele bir seviyyeye catmasina sebeb “hokumetle carpisan milletin bazularinda yeni quvvetin, hubbul-Veten esqinin peyde olmasi idi.”Elibey Huseynzade azadliq ucun ayaga qalxan Cenubi Azerbaycan xalqi ile bir cergede mehkum Simali Azerbaycan xalqini da gormek isteyirdi.Edibe gore azadliga nail olmaq ucun her seyden evvel xalqi qeflet yuxusundan ayiltmaq lazimdir.”Ezizlerim, cumleniz xabi qefletdedir”- xitabinda muellif “qefleti” milletin parcalanmasi meselesiyle baglayir. Bu parcalanmani azadliq isinde ictimai bela hesab edir.
Iran inqilabinin taleyi edibi cox narahat edirdi. Inqilabin gelecek taleyinin tehluke qarsisinda oldugunu goren Elibey Huseynzade vetendaslarina xeberdarliq ederek deyirdi.”Ne bade, ne bade Pruskevic cenablarina inqilabi herekatinizi gosteresiniz. Eks teqdirde… mezkur atin quyrugundan yapisib geri cekilenler de eksik deyildir.Ancaq qorxuram ki, bunlarin quvveti kifayet etmeye.
Edib Iran inqilabinin siyasi ideallarini heraretle terennum edirdi. Dogrudur, muellif bu inqilab barede aciq danismasa da eserin bunovresinde dayanan bu ideya butun eser boyu remzlerle isarelerle, strixlerle teqdim olunmusdur.Xususile muellif heyecanlandigi, hisslerinin tugyan etdiyi yerlerde fikirlerini gizlede bilmeyerek Cenubi Azerbaycan inqilabinin istirakcilarinin adlarini aciq-askar cekmisdir.”Cekiliniz ortadan. Medeniyyet gelir.Tebriz mucahidlerinin , Settarxanlarin qalibiyyeti ile gelir.”Elibey Huseynzade hurriyyeti Veten yolunda canlarini, heyatlarini qurban eden Tebriz mucahidlerini “odlarda yanib kul olan sonra yeniden dirilen Feniks” kimi esatiri quslara, bu inqilabi mubarizeleri ise Betxovenin, Maragayinin musiqisi ile muqayise olunmayan ruhu oxsayan heyacanlandirici mahnilara benzedirdi.“Feniksin tevelludu yaxinlasir”- dedikde o , Iran tarixinde yeni, parlaq merhelenin baslandigini Cenubi Azerbaycanlilarin milli istiqlal bayragi altinda menevi, cismani koleliye qarsi mubarizelere hazirlandigini xeber verir.
Elibey Huseynzade bu inqilabi Iran xalqlarinin tarixinde en serefli, ezemetli herekatlardan biri hesab ederek, onun siyasi menasini serh ederek yazirdi:” Vetenin su Feniks kimi yanib kul olmasi iller uzunu alemi bizar ederek bari- istibdad altinda ezilib inlemekden min qat ozladir.’
“Bu keyfiyyet bizde tesirati- irsiyyeden ireli gelir. Bizim meclisdeki vekillerimiz butun gavenin neslindendir.Gave ise melumunuz oldugu kimi edaletseven bir demirci idi.”Melumdur ki, demirci Gave hemise edebiyyatimizda qehremanliq simvolu kimi yad olunmusdur.Elibey Huseynzade de eserinde Iran inqilabcilarindan danisarken onlarin qehremanligini Gaveye benzetmisdir. Elibey Huseynzadenin Iran inqilabcilarinin, xususile “meclisi milli”nin vekillerini irsiyyetce Gave nesline aid etmekde meqsedi Iran inqilabini bir Turk inqilabi kimi seciyyelendirmek ve tarixen Iranin istiqlaliyyeti ugrunda boyuk mubarizede boyuk rol oynadiqlarina inam yaratmaq idi.Bu meqsedle edib Cenubi Azerbaycanin ve Iranin coxesirlik tarixini yada salir. Dogrudur, muellif bu tarixi Iranin en qedim pisdadiyan… qeyaniyan, sasaniyan… ve s. hokumdar sulalalerinin hakimiyyeti dovrlerinden baslayir ve gosterir ki , bu hokmdarin fealiyyeti dovrunde Iranin serhedlerinin hududlari Mesopotomiyadan tutmus Hindistana dek boyuk sahe ehate etmesine baxmayaraq, olke daima yadelli isgalcilarin esaretine meruz qaldigindan, bu, onun siyasi ve medeni heyatina da tesir gostermis, dilinde ve dininde deyisiklik yaratmisdir.Elibey Huseynzadeye gore Iranin tarix sehnesinde yeni xilaskarlarin zuhuru 14-cu esrden Teymurleng, Xetayi, Nadir kimi yeni Turk fatehlerinin hakimiyyeti ile baslayir.Orta esrlerde yadellilere qarsi mubarizede Turk ve muselmen xalqlarinin istiqlaliyyetinin yegane yolunu onlarin milli ve dini birliyinde goren, hemin tarixi sexsiyyetlerin herbi yuruslerinin ammalari 20-ci esrde serqde milli azadliq mubarizelerinin alovlandigi bir dovrde Elibey Huseynzadenin siyasi merami ile seslesdiyinden eserde onlar haqqinda xususi behsler verilmisdir.Eserin “Teymurname’ behsinde Teymurleng uzun muddet muxtelif qarmaqarisiq tayfa hokumdarinin hakimiyyetine son qoyan muselman torpaqlarini islam bayragi altinda birlesdiren ezemetli Teymuriler imperiyasi yaradan tecrubeli, bacariqli hokumdar kimi teqdim olunmusdur. Lakin muellif bu teqdimatda idealizeye yol vermemis, bu gorkemli fatehin qehremanliq cengaverlik enenelerinin milli iftixar menbeyi kimi qiymetlendirerken onun ifrata varan herbciligini amansiz fethlerini, qanli yuruslerini de qeyd etmis ve onlari tarixi zeruretin neticesi kimi seciyyelendirmisdir.Edibe gore Teymurleng yuruslerinin amanizligi tesadufi deyildir.Bu amansizliga seraiti o zaman xeyaneti, satqinligi, bacariqsizligi “nifaq ve siqaqe meylileri” uzunden Veteninin dilini, dinini tehluke altina qoyan muselman xalqlarinin ozu yaratmisdir.Eserde gosterilir ki, Teymurleng onu herbi doyuslerde qeddarliqla teksirlendiren Qeyyumersin “Samin, Bagdadin ne gunahi var idi ki, oralarda isnsan baslarindan ehramlar yapdin?”- sualina cavab verib deyir ki,”bir xalq ki 300 milyon oldugu halda bu gun xeyanetleri, ittihadsizliqlari uzunden taxta paralar uzerinde denizle gelen iki-uc milyon ingilisin, rusun esaretine tehemmul ediyor, vetendaslarini top agizlarina baglayib parca-parca elediklerini sukut ile tamasa ediyor. Bele bir xalq yasamaga layiqmidir? Ah… kellelerden ehram yaptigima deyil, onlarin kokunu yerli dibli qazimadigima pesmanam.”
Islam ideologiyasi etrafinda Iran xalqlarini birlesdirmek ve olkede merkezlesdirilmis dovlet siyasetini Teymurlengden sonra Turk sulalelerinden Sefevi hokmdari Sah Ismayil Xetayi heyata kecirmisidir. Muellif Sah Ismayil Xetayini de bu muttereqi fealiyyetinin esas sebebini onun “sirf seyid nesline mensubiyyetinde” deyil, neslinin turkluyunde Agqoyunlularla qohum olmasinda gorurdu.Elibey Huseynzadeye gore Iranin istiqlaliyyeti ve islamin vehdeti ugrunda mubarizede Teymurleng ve Xetayiden sonra en boyuk isi Nadir gorur.Yadelli esarete qarsi mubarizenin yegane yolunu milli ve dini birlik siyasetinde goren Nadir Sah Elibey Husenzadenin ideal hokmdar obrazidir.Edib Nadiri Iranli egyarlardan xilas eden ‘hemiyyeti- Veteniyye mucahidi” kimi terennum edir. Edib Vetene xidmeti Nadir kimi el icerisinden cixan sade adamlarda gorduyunden dovletin Vetenin heqiqi sahibleri de onlari hesab edir. Cunki Elibey Huseynzade bele dusunurdu ki , despotism neticesinde hakim quvvelerde azad musteqil heyat ucun zeruri olan vetenperverlik hissleri sonmus, onlarda hedsiz dozumluluk- itayetkarliq verdisi yaranmisdir.Edibe gore sahliga sah sulalesinden cixan Veten, xalq geyreti cekmeyen varislerdense, Veteni yadellilerden xilas etmek ugrunda mubarizelerde sohret qazanan xalq arasindan cixan Nadir kimi qehremanlarin secilmeye haqqi vardir.Eserin “Qacarlar” adlanan ikinci fesline Aga Mehemmed Sah Qacar, Feteli Sah, Memmed Sah, Nesreddin Sah haqqinda guclu ifsa quvvesine malik ocerkler daxildir.Bu satirik ocerklerde muellif zulm ve istibdadin sahliq idare usulunun carizmin mustemleke esaretinin tenqidini vermisdir.
Ocerkler Qacarlar hakimiyyetine qarsi keskin tenqidle doludur.Edib Qacarlarin simasinda Irani “ozlerini ve ozgelerinin hevavu-hevesine bazice etdiren bir taqim serserilerin” yaratdiqlari siyasi rejimin amansizliginin rezaletini, cehalet ve nadanligini ifsa etmisdir.
“Siyaseti-firuset” serq istibdadina xususile Iran mutleqiyyetine qarsi en keskin satirik eserlerden biridir
Esrlerce hokm suren zulm ve istibdada, cehalet ve nadanliga qarsi usyan etmek kohne ictimai qurulusun buxovlarini qirib cartlamaq ugrunda mubarize ve usyankarliq motivleri bu ocerkleri ideyaca birlesdirmisdir.”Siyaseti-firuset”de en qudretli sert tenqiddir. Bu tenqid M.F. Axundov ve Z.Maragayiden sonra Iran despotizmi haqqinda yazilmis bedii tenqidlerin en quvvetlisidir.Edibe gore en tehlukeli istibdad cehalet ve nadanliqdir.Muellif cehalet ve nadanliqda, menevi duskunluk zulm ve istibdadin en qorxulu seddi kimi umumilesdirerek onu butun muselman aleminin faciesi ile baglayir.Cemiyyetde bas veren oz basinaligin fesadi exlaqin zorakiligin ictimai muhitdeki geriliyin menbeyini ve Qacarlar seltenetinin uzundeki cehalet ve nadanliq ortuyunu Aga Mehemmed Sah Qacar ocerkiyle acir.








“Turkler ya olerler, ya hicret ederler, feqet qul olmazlar.”

Elibey Huseynzade